Tworzonek – czyli o wyrazie niemal zapomnianym przez historię

Abstrakt

Artykuł ma na celu zbadanie leksemu tworzonek zanotowanego w XVIII‑wiecznej księdze sądowej wsi Węgrzce Wielkie, w której wyraz ten oznaczał najprawdopodobniej „ser tworzony na tworzydle, twaróg” i był polskim tłumaczeniem łacińskiego cāseus. Analiza składa się z ustalenia znaczenia wyrazu we wspomnianym dokumencie oraz poza nim, poprzez zebranie jego notowań w wybranych źródłach historycznych i współczesnych. Jak się okazuje, leksem ten zdaje się nie być notowanym ani w żadnym słowniku, ani w jakimkolwiek innym tekście historycznym. Jednak relacje pojedynczych osób wskazują na używanie wyrazu tworzonki w znaczeniu „przetwory” przez najstarsze pokolenie południowej Małopolski. Badanie wykazało także wystąpienie leksemu w postaci nazwiska odnotowanego pod koniec okresu średniopolskiego, używanego przez jedną kilkunastoosobową rodzinę. Pojedyncze wzmianki tego wyrazu, zarówno w formie appellativum, jak i nomen proprium, możliwe są do odnalezienia na forach internetowych, jednak wystąpienia te to najczęściej literówki lub neologizmy. Słowniki etymologiczne, historyczne i współczesne podają jedynie formy pokrewne z wyrazem tworzonek, takie jak twaróg, tworzyć czy tworzydło.