Tworzonek – a word almost forgotten by history

Main Article Content

Maciej Adamczyk

Abstract

The aim of the article is to examine the lexeme tworzonek recorded in the 18th‑century court book of the village of Węgrzce Wielkie, in which the word most probably meant “cheese made with a bag or wooden mold, quark” and was the Polish translation of the Latin cāseus. The analysis consists of determining the meaning of the word in the aforementioned document and outside it, by collecting its mentions in selected historical and contemporary sources. As it turns out, this lexeme does not seem to be recorded in any dictionary or in any other historical text. However, the accounts of individual people indicate that the word tworzonki was used in the meaning of “preserves” by the oldest generation of southern Lesser Poland. The study also showed the occurrence of the lexeme in the form of a surname recorded at the end of the Middle Polish period, used by one family of several people. Individual mentions of this word, both in the appellativum and nomen proprium form, can be found on internet forums, but these are most often spelling mistakes or neologisms. Etymological, historical, and contemporary dictionaries only provide forms related to the word tworzonek, such as twaróg, tworzyć, or tworzydło.

Downloads

Download data is not yet available.

Article Details

How to Cite
Adamczyk, M. (2025) “Tworzonek – a word almost forgotten by history”, ANNALES UNIVERSITATIS PAEDAGOGICAE CRACOVIENSIS. STUDIA LINGUISTICA, (20), pp. 479–491. doi: 10.24917/20831765.20.29.
Section
Articles

References

AW – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, red. Z. Sobierajski, J. Burszta, t. I: Gospodarstwo Domowe – pożywienie, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979.
Google Scholar

EH – Horyń E., O nazwach surowców i produktów żywnościowych w XVI–XVIII w. na podstawie ksiąg sądowych (gromadzkich) wsi Iwkowa, Jadowniki, Maszkienice i Uszew, „Język Polski” LXXXVIII, z. 4–5, 2008, s. 305–317.
Google Scholar

GP – Węgrzce Wielkie i okolice, Gwara podkrakowska, https://wegrzcewielkie.wordpress. com/gwara‑podkrakowska/ (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

GS – Decyk‑Zięba W., Dubisz S., Glosariusz staropolski. Dydaktyczny słownik etymologiczny, Warszawa 2008.
Google Scholar

HPS – Łozińscy M. i J., Historia polskiego smaku. Kuchnia. Stoł. Obyczaje, wyd. II, zmienione, Warszawa 2021.
Google Scholar

ILP – Kąś J., Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. XI: Śry–Wych, Nowy Sącz 2019.
Google Scholar

Ind – Indeks: Polski – Regionalizmy krakowskie, [na stronie] Wikisłownik, wolny słownik wielojęzyczny, https://pl.wiktionary.org/wiki/Indeks:Polski_-_Regionalizmy_krakowskie (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

KKS – Szamryk K.K., Co jedzono w XVIII‑wiecznej Polsce? – uwagi Krzysztofa Kluka o kulinariach, [w:] Anna ks. Jabłonowska i ks. Krzysztof Kluk – ludzie, którzy wyprzedzili swoją epokę. Referaty z sesji naukowej 30.09–01.10.2011, red. N.D. Tomaszewski, Ciechanowiec 2011, s. 211–218.
Google Scholar

MArct – Arct M., M. Arcta słownik staropolski, Warszawa c. 1920.
Google Scholar

Mreg – Małopolska. Regiony – regionalizmy – małe ojczyzny, t. 8, red. E. Chudziński i in., Kraków 2006.
Google Scholar

MSGP – Kucharzyk R. i in., Mały słownik gwar polskich, red. J. Wronicz, Krakow 2009.
Google Scholar

MSZP – Deptuchowa E., Frodyma M. i in., Mały słownik zaginionej polszczyzny, red. F. Wysocka, Krakow 2003.
Google Scholar

PHK – Adamczewski P., Polskie historie kuchenne, „Wiedza i Życie” IV, 2009, s. 58–61.
Google Scholar

PŻE – Historia diety i kultury odżywiania. Tom 2. Praktyki żywieniowe w Europie w kontekście społeczno‑kulturowym: ciągłość i zmiana, red. B. Płonka‑Syroka, A. Syroka, Wrocław 2020.
Google Scholar

SBr – Tetmajer W., Słownik bronowski (zbiór wyrazów i wyrażeń, używanych w Bronowicach pod Krakowem), „Materyały i prace Komisyi Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie” II, 1907, s. 427–474, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/3455/edition/15378/content (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

SEAB – Bruckner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.
Google Scholar

SEWB – Boryś. W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
Google Scholar

SEWM – Mańczak W., Polski słownik etymologiczny, Kraków 2017.
Google Scholar

SGLK – Kapuściński M., Słowniczek gwary ludu krakowskiego z okolicy Czernichowa, „Lud”, t. 5, 1899, s. 63–64.
Google Scholar

SGP – Karłowicz J., Słownik gwar polskich. Tom 5, R, S, Ś, T, Kraków 1907, https://bbc.mbp.org.pl/dlibra/publication/11845/edition/10732/content (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

SKS – Kobylińska J., Studia nad językiem ksiąg gromadzkich wsi Kasina Wielka 1513–1804, Kraków 2013.
Google Scholar

SL – Linde S.B., Słownik języka polskiego, t. 3: R–T, Warszawa 1812, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/8173?language=pl (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

SLOK – Pracki W., Przyczynek do słownictwa ludowego z okolic Krakowa, „Prace filologiczne V, Warszawa 1899, s. 150–158.
Google Scholar

SPJS – Słownik pojęciowy języka staropolskiego, red. B. Sieradzka‑Baziur, https://spjs.ijp.pan.pl (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

SPK – Słownik polsko‑krakowski, 2021, http://zwiedzaj.krakow.pl/?slownik‑polsko‑krakowski, 39 (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

SPOK – Kosiński W., Słowniczek prowincjonalizmów z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic, „Zbior Wiadomości do Antropologii Krajowej”I, 1877, s. 37–56.
Google Scholar

SPPB – Ziemba J.S., Słownik prowincyjonalizmów powiatu będzińskiego (gub. piotrkowska), „Prace Filologiczne” III, 1891, s. 302–312, 489–502.
Google Scholar

SRK – Powiedziane po krakowsku. Słownik regionalizmów krakowskich, red. D. Ochmann, R. Przybylska, Krakow 2020.
Google Scholar

SS – Słownik staropolski, http://www.staropolska.pl/slownik/index.php (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

SSG – Słowiańskie słowniki gwarowe – tradycja i nowatorstwo, t. 1, red. D.K. Rembiszewska, Warszawa–Łomża 2016.
Google Scholar

SXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, https://spxvi.edu.pl/ (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

SXVII – Słownik XVII i XVIII wieku, https://sxvii.pl (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

SW – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., Słownik języka polskiego TOM VII T–Y, Warszawa 1919.
Google Scholar

SZB – Horyń E., Słownictwo wiejskich ksiąg sądowych ziemi brzeskiej (XVI–XIX w.), Krakow 2011.
Google Scholar

SZŁ – Słownik języka mieszkańców ziemi łukowskiej. Praca na roli i w gospodarstwie, red. J. Sierociuk, Poznań 2019.
Google Scholar

WEn – Wiktionary. The free dictionary, https://en.wiktionary.org/wiki (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

Wiki – Wikipedia. Wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

WMKL – Kolberg O., Właściwości mowy krakowskiego ludu, [w:] Krakowskie, cz. IV. Dzieła wszystkie, t. 8, Wrocław–Poznań 1962, s. 303–328.
Google Scholar

WPl – Wikisłownik. Wolny słownik wielojęzyczny, https://pl.wiktionary.org/wiki (dostęp 10.08.2024).
Google Scholar

Pozostała bibliografia
Google Scholar

Polański K. (red.), 2003, Encyklopedia językoznawstwa ogolnego, Wrocław.
Google Scholar

Kobylińska J., 2021, Archaizmy językowe w nazwach osiedli i ich mieszkańców (na wybranych przykładach nazw z Mszany Dolnej), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Linguistica” XVI, s. 95–104.
Google Scholar

Kowalska‑Lewicka A., 1967, Tradycyjne serowarstwo w Polsce, „Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego” IX, z. 3, „Pożywienie w dawnej Polsce”. „Małopolska. Regiony – regionalizmy – małe ojczyzny” I–XXV, 1999–2024 (1999: W. Pilarczyk, 2001–2005: Małopolski Ośrodek Dokumentacji Regionalnej, 2006– 2024: Małopolski Związek Regionalnych Towarzystw Kultury, 2007–2024: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie).
Google Scholar

Mordań M., 2019, Chrześcijańskie dziedzictwo imiennicze utrwalone w nazwiskach mieszkańców Bielska Podlaskiego, Hajnowki i Siemiatycz, Białystok.
Google Scholar

Pelcowa H., 2006, Regionalizmy czy dialektyzmy – o zjawiskach językowych wspólnych miejskiej polszczyźnie mówionej i gwarom ludowym, [w:] Miasto: przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie, red. M. Święcicka, Bydgoszcz, s. 87–103.
Google Scholar

Rymut K., 1999, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno‑etymologiczny, Kraków.
Google Scholar

Ulanowski B., 1921, Starodawne prawa polskiego pomniki Tom XII, Księgi sądowe wiejskie Tom II, Krakow.
Google Scholar

decobazaar.com, [profil użytkowniczki Aga Ka]: https://www.decobazaar.com/aga‑ka (dostęp 16.06.2024).
Google Scholar

„Dziennik Urzędowy Województwa Wielkopolskiego”, nr 61, 2004, https://poznan.uw.gov.pl/system/files/dzienniki/dziennik_nr_61_2004.pdf (dostęp
Google Scholar

06.2024).
Google Scholar

ewlina makula, tworzonki, rękodziełko [tablica na stronie], pinterest.com: https://it.pinterest.com/ewlinamakula/tworzonki‑r%C4%99kodzie%C5%82ko/ (dostęp 16.06.2024).
Google Scholar

genealodzy.pl [wyniki wyszukiwania dla nazwiska Tworzonek]: https://geneszukacz.genealodzy.pl/index.php?search_lastname=Tworzonek&from_date=&to_date=&rpp1=&bdm=&url1=&w=&lang=pol&op=se (dostęp 16.06.2024).
Google Scholar

geni.com: https://www.geni.com/family‑tree/html/start (dostęp 16.06.2024).
Google Scholar

geni.com [profil Rozalii Tworzonek]: https://www.geni.com/people/Rozalia‑Tworzonek/6000000185509372014 (dostęp 16.06.2024).
Google Scholar

„Język Polski” II, 1975 (marzec/kwiecień), red. J. Safarewicz, http://mbc.malopolska.pl/dlibra/plain‑content?id=21467 (dostęp 16.06.2024).
Google Scholar

myheritage.pl [wyniki wyszukiwania dla nazwiska Tworzonek]: https://www.myheritage.pl/research?formId=master&formMode=&action=query&qname=Name%20fn.%20fnmo.2%20fnmsvos.1%20fnmsmi.1%20ln.Tworzonek%20lnmo.4%20lnmsdm.1%20lnmsmf3.1%20lnmsrs.1 (dostęp 16.06.2024).
Google Scholar

somekind, Czy Twoje nazwisko jest na liście?, [wątek na stronie:] 4programmers.net, 12 czerwca 2011, https://4programmers.net/Forum/Off‑Topic/189747-czy_twoje_nazwisko_jest_na_liscie (dostęp 16.06.2024).
Google Scholar