Od przyśpiewki do przyśpiewki. Z historii gatunku
Article Sidebar
Main Article Content
Abstrakt
Tematyka artykułu dotyczy terminologicznych zagadnień genologicznych, w tym opisu gatunków mowy z dwu perspektyw: „zewnętrznej” (tj. z punktu widzenia badacza) oraz „wewnętrznej” (z punktu widzenia użytkowników gatunku). Punktem wyjścia dla podjętych analiz jest teza, że obie perspektywy dokumentuje język i że można je rekonstruować z płaszczyzny lingwistycznej, badając m.in. nazwy gatunku. Przedmiotem analiz jest utworzona przez badaczy folkloru pochodzących z zewnątrz środowiska ludowego nazwa przyśpiewka, a materiałem analitycznym przede wszystkim dane udokumentowane w słownikach ogólnych języka polskiego oraz w słownikach gwarowych. Analiza ukazała ewolucję znaczenia nazwy przyśpiewka, a także konceptualizacji samego gatunku. Pierwotnie „przyśpiewka” była terminem stworzonym przez pochodzących z zewnątrz środowiska ludowego badaczy folkloru i ukazywała ścisły związek melodii i słowa z tańcem. Z czasem termin ten zyskał szersze znaczenie, obejmując swoim zakresem krótkie ludowe piosenki o charakterze okolicznościowym i w takim znaczeniu słowo przyśpiewka funkcjonuje we współczesnej polszczyźnie ogólnej. W drugiej połowie wieku XX trafiło także do gwar ludowych. Zaimportowana z zewnątrz środowiska wiejskiego nazwa przyśpiewka odnosi się jednak do zróżnicowanego wewnętrznie zespołu pojęć genologicznych. W istocie dopiero wielość nazw ludowych ujawnia, z jak różnych perspektyw ten gatunek można charakteryzować.
Downloads
Article Details
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając tekst do redakcji czasopisma „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica”, zaświadcza, iż jest on rezultatem wyłącznie jego własnej twórczości, że treść artykułu nie była dotychczas publikowana oraz że utwór nie narusza w żadnym stopniu praw autorskich ani praw pokrewnych innych osób, jak również innych praw osób trzecich, a także, że niczyje prawa do utworu (lub jego jakiejkolwiek części) nie zostały pominięte. Po podpisaniu umowy prawa majątkowe do opublikowanych materiałów zostają przeniesione na Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.
Rocznik „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” to czasopismo o otwartym dostępie, a cała jego zawartość jest udostępniana bezpłatnie dla użytkowników i instytucji na zasadach licencji Creative Commons CC-BY-NC-ND 4.0 (uznanie autorstwa, użycie niekomercyjne, bez utworów zależnych). Na podstawie tej licencji autorzy zgadzają się, że ich prace mogą być zgodnie z prawem ponownie wykorzystywane do jakichkolwiek celów, za wyjątkiem celów komercyjnych, bez konieczności uzyskania uprzedniej zgody ze strony autora lub wydawcy. Każdy może prace te czytać, pobierać, kopiować, drukować, rozpowszechniać oraz przetwarzać, pod warunkiem poprawnego oznaczenia autorstwa oraz oryginalnego miejsca publikacji. Publikowanych tekstów nie można wykorzystywać do tworzenia utworów zależnych (np. do tłumaczenia ich i publikowania w innym języku bez zgody wydawcy). Jest to zgodne z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative) „Studia Linguistica”nie pobiera opłat za składanie artykułów ani ich przetwarzanie.
Autor, przesyłając artykuł do redakcji „Studia Linguistica”, bezwględnie zgadza się z poniższymi punktami:
-
Oświadczam, że jestem Autorem lub Współautorem nadesłanego tekstu. Przesłany tekst nie był nigdzie publikowany, jest całkowicie oryginalny i nie narusza w żadnym stopniu praw autorskich ani praw pokrewnych innych osób, jak również innych praw osób trzecich, a także, że niczyje prawa do utworu nie zostały pominięte.
-
Oświadczam, że nadesłany tekst nie został złożony do recenzji lub/i publikacji w innym czasopiśmie.
-
Przyjmuję do wiadomości, że Autor ponosi pełną odpowiedzialność za każdy przypadek plagiatu, niezależnie od tego, czy został on wykryty podczas procesu recenzji, czy po publikacji w „Studia Linguistica”.
-
Oświadczam, że ponoszę pełną odpowiedzialność finansową i prawną za wszelkie roszczenia związane z utworem.
-
Potwierdzam uznanie wszystkich źródeł danych wykorzystanych i cytowanych w badaniach.
-
Potwierdzam, że artykuł został wykonany z należytą starannością zgodnie ze standardami edytorskimi „Studia Linguistica”.
Bibliografia
Adamowski J., 1994, Tam na Podlasiu. Pieśni ludowe z gminy Borki i ich wykonawcy, Lublin.
Google Scholar
Adamowski J., 1997, Pańszczyznońka. Podlaskie pieśni ludowe z repertuaru Aleksandry Daniluk, Biała Podlaska.
Google Scholar
Adamowski J., 2002, Wiedza potoczna informatorów jako podstawa systematyki tekstów folkloru, [w:] Genologia literatury ludowej, red. A. Mianecki, V. Wróblewska, Toruń, s. 37–46.
Google Scholar
Adamowski J., 2015, Zagadnienia systematyzacji materiału dokumentacyjnego w Dziełach Wszystkich Oskara Kolberga, [w:] Ja daję właśnie materiał… O dziele Oskara Kolberga w dwusetną rocznicę Jego urodzin, red. E. Antyborzec, Poznań, s. 25–35.
Google Scholar
Adamowski J., Bartmiński J., 1988, Z problemów systematyki polskiej pieśni ludowej, [w:] Z problemów badania kultury ludowej, red. T. Kłak, Katowice, s. 49–75.
Google Scholar
Adamowski J., Bartmiński J., 1991, Miejsce kryterium gatunkowego w systematyce tekstów folkloru, [w:] Folklórne žánre – archívy – katalógy. Oral literature – genres – archives – katalogues, red. H. Hlôšková, E. Krekovičová, Bratislava, s. 67–78.
Google Scholar
Adamowski J., Żuraw G., 1979, Tradycyjne nazewnictwo gatunkowe folkloru wierszowanego, „Literatura Ludowa” IV(6), s. 25–33.
Google Scholar
Bachtin M., 1986, Estetyka twórczości słownej, Warszawa.
Google Scholar
Balowski M., 2000, Świadomość gatunkowa a wzorzec normatywny (na przykładzie gatunków prasowych), [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, red. D. Ostaszewska, Katowice, s. 316–329.
Google Scholar
Bartmiński J., 1981, Klasyfikacje gatunkowe a systematyka tekstów folkloru, [w:] Literatura popularna – folklor – język, t. 2, red. W. Nawrocki, M. Waliński, Katowice, s. 7–25.
Google Scholar
Bartmiński J., 1990, Folklor – język – poetyka, Wrocław.
Google Scholar
Bartmiński J., 2012, Jak opisywać gatunki mowy?, „Język a Kultura” XXIII, s. 13–32.
Google Scholar
Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., 2009, Tekstologia, Warszawa.
Google Scholar
Bartoszyński K., 2000a, Wobec genologii, [w:] Genologia dzisiaj, red. W. Bolecki, I. Opacki, Warszawa.
Google Scholar
Bartoszyński K., 2000b, Wobec genologii, „Teksty Drugie” V, s. 17–29 [fragmenty tekstu z: Bartoszyński 2000a].
Google Scholar
Borkowski I., 1999, Hasło wyborcze – gatunek mowy i jego funkcja w świadomości użytkowników polszczyzny (na materiale ankietowym), [w:] Mowa rozświetlona myślą. Świadomość normatywno‑stylistyczna współczesnych Polaków, red. J. Miodek, współudz. M. Zaśko-Zielińska, I. Borkowski, Wrocław, s. 269–282.
Google Scholar
Burszta W., 1992, Wymiary antropologicznego poznania kultury, Poznań.
Google Scholar
Dahlig P., 2006, Przyśpiewka i miniatura instrumentalna. Uwagi gatunkowe, „Polski Rocznik Muzykologiczny” V, s. 189–199.
Google Scholar
Gajda S., 1993, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław, s. 245–258.
Google Scholar
Gajda S., 2014, Ku świadomości językowej, [w:] Świadomość językowa, red. J. Nocoń, A. Tabisz, Opole, s. 15–24.
Google Scholar
Głowiński M., 1967/1983, Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej, [w:] Proces historyczny w literaturze i sztuce, red. M. Janion, A. Piorunowa, Warszawa [Przedruk fragmentów w: Genologia polska. Wybór tekstów, red. E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1983, s. 77–106].
Google Scholar
Głowiński M., 1998, Gatunki literackie, [w:] Dzieło wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Kraków.
Google Scholar
Grabowski T., 1937, O pieśniach ludowych na Kaszubach, „Muzyka Polska” X, s. 457–459.
Google Scholar
Grajpel A., 2005, Znajomość cech muzycznych narodowych tańców polskich w grupie kandydatów na nauczycieli wychowania muzycznego, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Edukacja Muzyczna” I, s. 113–124.
Google Scholar
Grochowski P., 2015, Kolberg – „Nowy Kolberg” – cyberkolberg. Z problemów systematyki polskich pieśni ludowych, [w:] Ja daję właśnie materiał… O dziele Oskara Kolberga w dwusetną rocznicę Jego urodzin, red. E. Antyborzec, Poznań, s. 57–74.
Google Scholar
Grzmil-Tylutki H., 2007, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków.
Google Scholar
Markiewicz H., 1965, Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków.
Google Scholar
Reinstein F., 1890, Pani Majstrowa z Podwala. Obrazek żywota rzemieślników ze Starego Miasta, „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny” IV, s. 830–859.
Google Scholar
Rejter A., 2008, Genologia lingwistyczna w perspektywie analiz dyskursu – szanse i ograniczenia, „tekst i dyskurs – text und diskurs” I, s. 37–50.
Google Scholar
Sawicki S., 1976, Gatunek literacki: pojęcie klasyfikacyjne, typologiczne, polityczne?, [w:] Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz, J. Sławiński, Kraków, s. 204–211.
Google Scholar
Skwarczyńska S., 1947/1983, Z teorii literatury, Łódź [Fragmenty jako: Geneza i rozwój rodzajów literackich, przedruk w: Genologia polska. Wybór tekstów, red. E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1983, s. 47–77].
Google Scholar
Skwarczyńska S., 1952/1983, Genologia literacka w świetle zadań nauki o literaturze, „Prace Polonistyczne” X, s. 363–377 [Przedruk w: Genologia polska. Wybór tekstów, red. E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1983, s. 9–25].
Google Scholar
Skwarczyńska S., 1965, Wstęp do nauki o literaturze, t. 3, Warszawa.
Google Scholar
Stęszewski J., 1974, Rzeczy, świadomość i nazwy w badaniach etnomuzykologicznych na przykładzie polskiego folkloru, „Rocznik Historii Sztuki” X, s. 39–55.
Google Scholar
Stoiński St.M. (zebr.), 1964, Pieśni żywieckie, Kraków.
Google Scholar
Szadura J., 2013, Przyśpiewki ludowe – cechy konstytutywne gatunku, „Język a Kultura” XXIII, s. 383–396.
Google Scholar
Szadura J., 2014, Przyśpiewka jako gatunek pragmatyczny, [w:] Lubelska pieśń ludowa na tle porównawczym, red. J. Bartmiński, B. Maksymiuk-Pacek, Lublin, s. 233–251.
Google Scholar
Ślawska M., 2019, Sztuka mediów. O świadomości gatunkowej dziennikarzy prasowych, Katowice.
Google Scholar
Ślawska M., 2023, O świadomości gatunkowej – wokół mediolingwistycznego modelu badań kompetencji nadawczych, „Rocznik Medioznawczy” II, s. 56–68.
Google Scholar
Wężowicz-Ziółkowska D., 2002, Polski erotyk ludowy. W stronę genologii liberalnej, [w:] Genologia literatury ludowej, red. A. Mianecki, V. Wróblewska, Toruń, s. 47–54.
Google Scholar
Wierzbicka A., 1983, Genry mowy, [w:] Tekst i zdanie. Zbiór studiów, red. T. Dobrzyńska, E. Janus, Wrocław.
Google Scholar
Wierzbicka A., 1999, Język, umysł, kultura, red. J. Bartmiński, Warszawa.
Google Scholar
Wilkoń A., 2011, O gatunkach niemających nazwy. Komunikat, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, red. D. Ostaszewska, przy współudziale J. Przyklenk, Katowice, s. 19–22.
Google Scholar
Witosz B., 2001, Gatunek – sporny(?) problem współczesnej refleksji tekstologicznej, „Teksty Drugie” V, s. 67–85.
Google Scholar
Witosz B., 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice.
Google Scholar
Wojtak M., 1999, Polityka językowa w administracyjno-prawnej sferze komunikacyjnej, [w:] Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, red. J. Mazur, Lublin, s. 113–123.
Google Scholar
Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin.
Google Scholar
Wojtak M., 2009, Wzorce zachowań językowych a praktyka komunikacyjna, [w:] Kształtowanie się wzorów i wzorców językowych, red. A. Piotrowicz, K. Skibski, M. Szczyszek, Poznań, s. 21–31.
Google Scholar
Wojtak M., 2014, Genologiczna analiza tekstu, „Prace Językoznawcze” XVI(3), s. 63–71.
Google Scholar
Wojtak M., 2016, Zmienność w jedności, czyli o gatunkach prasowych i ich metamorfozach, [w:] Problemy i nadzieje współczesnego dziennikarstwa, red. G. Filip, Rzeszów, s. 112–113.
Google Scholar
Wojtak M., 2019, Genologia medialna czy po prostu genologia, [w:] Współczesne media. Problemy i metody badań nad mediami, t. 2, red. I. Hofman, D. Kępa-Figura, Lublin, s. 189–204.
Google Scholar
Wojtak M., 2019, Wprowadzenie do genologii, Lublin.
Google Scholar
Zaśko-Zielińska M., 2001, Klasyfikowanie nazw gatunków mowy jako metoda badania świadomości gatunkowego zróżnicowania języka (założenia, rezultaty, wnioski), „Kształcenie Językowe” I, Wrocław, s. 37–51.
Google Scholar
Zaśko-Zielińska M., 2002, Przez okno świadomości. Gatunki mowy w świadomości użytkowników języka, Wrocław.
Google Scholar
Zdunkiewcz-Jedynak D., 2008, Wykłady ze stylistyki, Warszawa.
Google Scholar
Zwolski E., 1978, Choreia – muza i bóstwo w religii greckiej, Warszawa.
Google Scholar
Żydek-Bednarczuk U., 2005, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków.
Google Scholar
Źródła i opracowania:
Google Scholar
Brzuskowska M. (zebr. i oprac.), 1990, Pieśni domowe i polne śpiewanki, Zamość.
Google Scholar
Chyżyński M. (wyb., transkrypcja, oprac.), 2014, Wyryki. Śladem zapomnianych pieśni, Lublin.
Google Scholar
Lisakowski J., 1971, Pieśni kaliskie, Kraków.
Google Scholar
Oleszczuk A., 1983, Pieśni ludowe znad Prosny, Kalisz.
Google Scholar
Oleszczuk A., 1973, Podlaskie wesele w opracowaniu scenicznym z muzyką i rycinami.
Google Scholar
Oleszczuk A., 1965, Pieśni ludowe z Podlasia, Wrocław.
Google Scholar
Oleszczuk A., 1960, Przyśpiewki weselne na Podlasiu, „Literatura Ludowa” II–III, s. 52–57.
Google Scholar
Oleszczuk A., 1951, Ludowe obrzędy weselne na Podlasiu, Lublin–Łódź.
Google Scholar
Sadownik J. (red.), 1957, Pieśni Podhala. Antologia, przygotował zespół Z. Jaworska, A. Mioduchowska, J. Sadownik, A. Śledziewski, część muzyczną przyg. A. Szurmiak-Bogucka, Kraków.
Google Scholar
Rak M., 2016, Materiały do etnografii Podhala, Kraków.
Google Scholar
Skwarczyński Z., 1983, Przyśpiewki weselne Jeżowa i okolic, „Prace Polonistyczne / Studies in Polish Literature” XXXIX, s. 329–347.
Google Scholar
Sobczyk W. (wyb. i oprac.), 1982, Polskie przyśpiewki ludowe, Warszawa.
Google Scholar
Szymańska J., 1997, Przegląd repertuaru pieśni ludowych, [w:] Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, t. 2: Kaszuby, część 1: Pieśni obrzędowe, [oprac.] L. Bielawski, A. Mioduchowska, Warszawa, s. 113–128.
Google Scholar
Wicher P. vel. Płatek P., 1971, Na psa urok. Miejskie i wiejskie tajne zaśpiewy, Kraków.
Google Scholar