O sobie samych – z historii przestępczych nazw złodziei (na materiale z XIX wieku)
Article Sidebar
Main Article Content
Abstrakt
The article concerns the history of Polish criminal jargon. The author presented 68 names of thieves. He extracted linguistic material from 19th‑century texts, but some of the collected units are much older. The author presented the provenance of the names and characterized the material in formal and semantic terms. The author drew attention to the territorial diversity of names – their functioning in the speech of criminals operating in different partitions and their fate after the unification of various parts of Poland. Among the names discussed are, for example: andrus, klawiszarz, pajęczeniarz, szpringer, marwicher, jold.
Downloads
Article Details
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając tekst do redakcji czasopisma „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica”, zaświadcza, iż jest on rezultatem wyłącznie jego własnej twórczości, że treść artykułu nie była dotychczas publikowana oraz że utwór nie narusza w żadnym stopniu praw autorskich ani praw pokrewnych innych osób, jak również innych praw osób trzecich, a także, że niczyje prawa do utworu (lub jego jakiejkolwiek części) nie zostały pominięte. Po podpisaniu umowy prawa majątkowe do opublikowanych materiałów zostają przeniesione na Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.
Rocznik „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” to czasopismo o otwartym dostępie, a cała jego zawartość jest udostępniana bezpłatnie dla użytkowników i instytucji na zasadach licencji Creative Commons CC-BY-NC-ND 4.0 (uznanie autorstwa, użycie niekomercyjne, bez utworów zależnych). Na podstawie tej licencji autorzy zgadzają się, że ich prace mogą być zgodnie z prawem ponownie wykorzystywane do jakichkolwiek celów, za wyjątkiem celów komercyjnych, bez konieczności uzyskania uprzedniej zgody ze strony autora lub wydawcy. Każdy może prace te czytać, pobierać, kopiować, drukować, rozpowszechniać oraz przetwarzać, pod warunkiem poprawnego oznaczenia autorstwa oraz oryginalnego miejsca publikacji. Publikowanych tekstów nie można wykorzystywać do tworzenia utworów zależnych (np. do tłumaczenia ich i publikowania w innym języku bez zgody wydawcy). Jest to zgodne z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative) „Studia Linguistica”nie pobiera opłat za składanie artykułów ani ich przetwarzanie.
Autor, przesyłając artykuł do redakcji „Studia Linguistica”, bezwględnie zgadza się z poniższymi punktami:
-
Oświadczam, że jestem Autorem lub Współautorem nadesłanego tekstu. Przesłany tekst nie był nigdzie publikowany, jest całkowicie oryginalny i nie narusza w żadnym stopniu praw autorskich ani praw pokrewnych innych osób, jak również innych praw osób trzecich, a także, że niczyje prawa do utwory nie zostały pominięte.
-
Oświadczam, że nadesłany tekst nie został złożony do recenzji lub/i publikacji w innym czasopiśmie.
-
Przyjmuję do wiadomości, że Autor ponosi pełną odpowiedzialność za każdy przypadek plagiatu, niezależnie od tego, czy został on wykryty podczas procesu recenzji, czy po publikacji w „Studia Linguistica”.
-
Oświadczam, że ponoszę pełną odpowiedzialność finansową i prawną za wszelkie roszczenia związane z utworem.
-
Potwierdzam uznanie wszystkich źródeł danych wykorzystanych i cytowanych w badaniach.
-
Potwierdzam, że artykuł został wykonany z należytą starannością zgodnie ze standardami edytorskimi „Studia Linguistica”.
Bibliografia
ROZWIĄZANIE SKRÓTÓW
Google Scholar
AwU – Gorbač O., 2006, Arǵo v Ukraïnì, Lʹvìv: [Горбач O., 2006, Арѓо в Україні, Львів].
Google Scholar
Bań – Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I–II, Warszawa.
Google Scholar
Bm – [b.a.] Blatnaâ muzyka. Slovarʹ žargona prestupnikov. Izdanie upravleniâ ugolovnogo rozyska respubliki, Moskva 1923: [Блатная музыка. Словарь жаргона преступников. Издание управления уголовного розыска республики, Москва 1923].
Google Scholar
BmT – Trahtenberg V.F., 1908, Blatnaâ muzyka („žargon” tûrʹmy), Sankt‑Peterburg: [Трахтенберг В.Ф., 1908, Блатная музыка („жаргон” тюрьмы), Санкт‑Петербург].
Google Scholar
Br – Brückner A., 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
Google Scholar
DdG – Avé‑Lallemant F. Ch.B., 1858, Das deutsche Gaunerthum in seiner social‑politischen, literarischen und linguistischen Ausbildung zu seinem heutigen Bestande. Zweiter Theil, Leipzig.
Google Scholar
Die – Anton F.C., 1859, Wörterbuch der Gauner- und Diebessprache. Dritte verbesserte Auflage, Berlin.
Google Scholar
Esrj – Fasmer M.R., 1986, Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka, t. 1, tłum. O. Trubačev, Moskva: [Фасмер М.Р., 1986, Этимологический словарь русского языка, t. 1, tłum. О. Трубачев, Москва].
Google Scholar
Gau – Wolf S.A., 1956, Wörterbuch des Rotwelschen. Deutsche Gaunersprache, Mannheim.
Google Scholar
Gz – Estreicher K., 1867, Gwara złoczyńców, Warszawa.
Google Scholar
HoYL – Weinreich M., 1980, History of the Yiddish Language, Chicago–London.
Google Scholar
Jü – Weinberg W., 1973, Die Reste des Jüdischdeutschen. Zweite, erweiterte Auflage, Stuttgart–Berlin–Köln–Mainz.
Google Scholar
Jz – Estreicher K., 1859, Język złoczyńców, „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 12, s. 89–92; 13, s. 97–100; 14, s. 105–110.
Google Scholar
Knap – Cnapius G., 1621, Thesaurus polono‑latino‑graecus seu promptuarium lingua Latinae et Graece […], Cracoviae.
Google Scholar
Kpl – Jaworskij J., 1901, „Kumać po lembersku”. Przyczynek do słownika lwowskiej gwary złodziejskiej, „Lud. Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie” VII, s. 276–281.
Google Scholar
Llw – Hobzej N., Sìmovič K., Âstremsʹka T., Meuš‑Didik G., 2009, Leksikon lʹvìvsʹkij. Považno ì na žart, Lʹvìv: [Хобзей Н., Сімович К., Ястремська Т., Меуш‑Дидик Г., 2009, Лексикон львівський. Поважно і на жарт, Львів].
Google Scholar
Mz – Kurka A., 1896 (wyd. II – 1899, wyd. III – 1907), Słownik mowy złodziejskiej, Lwów.
Google Scholar
Rot – Kluge F., 1901, Rotwelsch, Quellen, und Wortschatz der Gaunersprache und der verwandten Geheimsprachen, Straßburg.
Google Scholar
SXVI – Mayenowa M.R., Pepłowski F., Mrowcewicz K., Potoniec P., Wilczewska K., Woronczakowa L. i in., 1966 –, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I–XXXVII, Wrocław–Warszawa.
Google Scholar
Sgw – Wieczorkiewicz B., 1996, Słownik gwary warszawskiej XIX wieku, Warszawa.
Google Scholar
SW – Karłowicz J., Kryński A.A., Niedźwiedzki W. (red.), 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa.
Google Scholar
SWil – Zdanowicz A., Szyszko M.B., Filipowicz J., Tomaszewicz W., Czepieliński F., Korotyński W., 1861, Słownik języka polskiego, Wilno.
Google Scholar
Sz – Estreicher K., 1903, Szwargot więzienny, Warszawa.
Google Scholar
Szł – Ziemba J.S., 1890, Przyczynek do słownictwa szwargotu złodziejskiego i kilka próbek poezji złodziejskiej w okolicy Dąbrowy Górniczej, „Wisła” 4, 1, s. 152–155.
Google Scholar
Sżp – Potapov S.M., 1927, Slovarʹ žargona prestupnikov, Moskva: [Потапов С.М., 1927, Словарь жаргона преступников, Москва].
Google Scholar
Trotz – Trotz M.A., 1744, Nowy dykcyonarz, to jest mownik polsko‑niemiecko‑francuski […], Lipsk.
Google Scholar
Wa – Popov V.F., 1912, Slovarʹ vorovskogo i arestantskogo âzyka, Kiev: [Попов В.Ф., 1912, Словарь воровского и арестантского языка, Киев].
Google Scholar
Wj – Klepsch A., 2004, Westjiddisches Wörterbuch. Auf der Basis dialektologischer Erhebungen in Mittelfranken. Band 1, Tübingen.
Google Scholar
WjL – Lebedev V., 1909, Slovarʹ vorovskogo âzyka, „Vestnik policii”, s. 22–24: [Лебедев В., 1909, Словарь воровского языка, „Вестник полиции”, s. 22–24].
Google Scholar
Żp – Ludwikowski W., Walczak H., 1922, Żargon mowy przestępców. „Błatna muzyka”. Ogólny zbiór słów gwary złodziejskiej, Warszawa.
Google Scholar
Żz – Udziela S., 1892, Żargon złodziejski we Lwowie (rękopis; cyt. za: M. Rak, 2016, Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” 30, s. 133–145).
Google Scholar
BIBLIOGRAFIA
Google Scholar
Altbauer M., 2003, Wzajemne wpływy polsko‑żydowskie w dziedzinie językowej, Kraków.
Google Scholar
Althaus H.P., 1963, Jüdisch‑hessische Sprachbeziehungen, „Zeitschrift für Mundartforschung” XXX, 2, s. 104–156.
Google Scholar
Bárczi G., Országh L., Balázsi J. (red.), 1992, .A magyar nyelv értelmező szótára, Budapest.
Google Scholar
Bliharski M., 1995, Slovoobrazovatelʹnoe gnezdo i frazeologizmy ot slova „blat” v sovremennom russkom âzyke [Блихарски М., 1995, Словообразовательное гнездо и фразеологизмы от слова „блат” в современном русском языке], [w:] Prace Językoznawcze. Tom 23: Zagadnienia ogólnojęzykoznawcze i slawistyczne, red. H. Fontański, Katowice, s. 65–70.
Google Scholar
Bondaletov V.D., 1980, Grečeskie zaimstvovaniâ v russkih, ukrainskih, belorusskih i polʹskih argo, „Ètimologiâ”, s. 64–79: [Бондалетов В.Д., 1980, Греческие заимствования в русских, украинских, белорусских и польских арго, „Этимология”, s. 64–79].
Google Scholar
Brzezina M., 1986, Polszczyzna Żydów, Kraków.
Google Scholar
Bykov V., 1994, Žargonoidy i žargonizmy v reči russkoâzyčnogo naseleniâ („Novye” slova i značeniâ v sovremennom russkom âzyke), „Rusistika” 1–2, s. 85–95: [Быков В., Жаргоноиды и жаргонизмы в речи русскоязычного населения („Новые” слова и значения в современном русском языке), „Русистика” 1–2, s. 85–95].
Google Scholar
Doroszewski W., 1948, O wyrazach „szaber”, „szabrować” i pokrewnych, [w:] tegoż, Rozmowy o języku, Warszawa, s. 93–101.
Google Scholar
Êrmolenko S. [Єрмоленко С.], 2021, The Category of disembodied proper names and linguistic‑cultural description of Ukrainian eponymy, with special reference to eponyms in „Leksikon Lʹvìvsʹkij” [„Лексикон Львівський”], „Slavia Orientalis” LXX, 3, s. 559–622.
Google Scholar
Garlicʹka T.S., 2014, Žargonna leksika âk lìngvìstičnij ì socìokulʹturnij fenomen mìsʹkogo movlennâ, „Naukovij vìsnik Mìžnarodnogo gumanìtarnogo unìversitetu. Ser. Fìlologìâ” I, 11, s. 17–20: [Гарлицька Т.С., 2014, Жаргонна лексика як лінгвістичний і со- ціокультурний феномен міського мовлення, „Науковий вісник Міжнародного гуманітарного університету. Сер. Філологія” I, 11, s. 17–20].
Google Scholar
Gnatûk V., 1896, Lìrniki. Lìrnicʹkì pìsnì, molitvi, slova, zvìstki ì t. p. pro lìrnikìv povìtu Bučacʹkogo, „Etnografìčnij zbìrnik” 2, s. 1–76: [Гнатюк В., 1896, Лірники. Лірницькі пісні, молитви, слова, звістки і т. п. про лірників повіту Бучацького, „Етнографічний збірник” 2, s. 1–76].
Google Scholar
Gorbač O., 1974, Pravoporušnicʹkì shìdnʹo‑ukraïnsʹkì argotizmi v dotičnih slovnikah ì v lìteraturì pered 1-oâ Svìtovo vìjnoâ, [w:] Zbìrnik na pošanu Ìvana Mìrčuka (1891–1961). Symbolae in memoriam Ioannis Mirtschuk (1861–1961), red. O. Kulʹčicʹkij, Monachium–Nowy Jork–Paryż–Winnipeg, s. 14–28: [Горбач О., 1974, Правопорушницькі східньо‑українські арготизми в дотичних словниках і в літературі перед 1-оя Світовоя війноя, [w:] Збірник на пошану Івана Мірчука (1891–1961). Symbolae in memoriam Ioannis Mirtschuk (1861–1961), red. О. Кульчицький, Monachium–Nowy Jork–Paryż–Winnipeg, s. 14–28].
Google Scholar
Górawski W., 1982, Słownik gwary lwowskiej, „Poradnik Językowy” 2, s. 111–117.
Google Scholar
Grabias S., 2019, Język w zachowaniach społecznych. Podstawy socjolingwistyki i logopedii, Lublin.
Google Scholar
Gračëv M.A, 2005, Ot Vanʹki Kaina do mafii, Sankt‑Peterburg: [Грачёв М.А., 2005, От Ваньки Каина до мафии, Санкт‑Петербург].
Google Scholar
Gračëv M.A, Mokienko V.M. (red.), 2008, Russkij žargon. Istoriko‑ètimologičeskij slovarʹ, Moskva: [Грачёв М.А, Мокиенко В.М. (red.), 2008, Русский жаргон. Историко‑этимологический словарь, Москва].
Google Scholar
Günther L., 1910, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XXXVIII, 3–4, s. 193–288.
Google Scholar
Günther L., 1912a, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XLVIII, 1–2, s. 1–31.
Google Scholar
Günther L., 1912b, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XLVIII, 3–4, s. 289–314.
Google Scholar
Günther L., 1913, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” LIV, 1–2, s. 148–192.
Google Scholar
Gutknecht Ch., 2014, Die geheimnisvolle Chonte. Woher das das jiddische Wort für ‘Hure’ stammt, darüber streiten die Experten, „Jüdische Allgemeine” 69, 36, s. 17.
Google Scholar
Habela J., Kurzowa Z., 1989, Lwowskie piosenki uliczne, kabaretowe i okolicznościowe do 1939 roku, Kraków.
Google Scholar
Jakubowska U., 1998, Mit lwowskiego batiara, Warszawa.
Google Scholar
Kania S., 1972, Grypsera, „Poradnik Językowy” 10, s. 597–602.
Google Scholar
Kirschner B., 1930, Vulgärausdrücke, [w:] Jüdisches Lexikon. Ein enzyklopädisches Handbuch des jüdischen Wissens in vier Bänden, t. 4, cz. 2, red. G. Herlitz, B. Kirschner, Berlin, s. 1254–1268.
Google Scholar
Królikowska S., 1975, O współczesnym słownictwie przestępców, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego – Nauki Humanistyczno‑Społeczne. Seria 1” 110, s. 55–77.
Google Scholar
Kurzowa Z., 1983, Polszczyzna Lwowa i kresów południowo‑wschodnich do 1939 roku, Warszawa–Kraków.
Google Scholar
Machnicka V., 2007, Ludzie i festy oraz frajerzy i cwele, czyli określenia osób w gwarze więziennej (na podstawie powieści „Zbrodnia i.…” Jerzego Trębickiego), „Conversatoria Linguistica” I, s. 29–37.
Google Scholar
Małocha A., 1994, Żydowskie zapożyczenia leksykalne w socjolekcie przestępczym, [w:] Język a kultura. Tom 10: Języki subkultur, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław, s. 135–170.
Google Scholar
Milewski S., 1971, Gwara przestępcza i jej przenikanie do języka ogólnego, „Poradnik Językowy” 2, s. 92–101.
Google Scholar
Milik J.T., 1947, Szaber, „Język Polski” XXVII, 1, s. 21–23.
Google Scholar
Młotek M., 1989, Gwara lwowska w pierwszym półwieczu XX wieku, Londyn.
Google Scholar
Okarinsʹkij V., 2016, Ândrus, antek, mahabunda ta inšì. Ukraïnsʹka ì lokalʹnì recepcìï subkulʹturi „batârìv” na tlì konstruûvannâ modernogo mìtu batârìv ì staroï marg̀ìnalʹnosti (druga polovina HÌH st.–1939 r.), [w:] Ukraïna – Êvropa – Svìt. Mìžnarodnij zbìrnik naukovih pracʹ. Serìâ: Ìstorìâ, mìžnarodnì vìdnosi. Vipusk 18, red. L.M. Aleksìêvecʹ, Ternopìlʹ, s. 215–237: [Окаринський В., 2016, Яндрус, антек, махабунда та инші. Українська і локальні рецепції субкультури „батярів” на тлі конструювання модерного міту батярів і старої марґінальности (друга половина ХІХ ст.–1939 р.), [w:] Україна – Європа – Світ. Міжнародний збірник наукових праць. Серія: Історія, міжнародні відносини. Випуск 18, red. Л.М. Алексієвець, Тернопіль, s. 215–237].
Google Scholar
Omecìnsʹkij O., 1983, Mova Ternopìlʹŝini, [w:] Šlâhami Zolotogo Podìllâ. Tom 2, red. G. Âvorsʹkij, Ternopìlʹ, s. 190–199: [Омецінський О., 1983, Мова Тернопільщини, [w:] Шляхами Золотого Поділля. Том 2, red. Г. Яворський, Тернопіль, s. 190–199].
Google Scholar
Oryńska A., 1991, Kategorie semantyczne leksyki języka potocznego i gwary więziennej, [w:] Język a Kultura. Tom 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. Bartmiński, Wrocław, s. 80–106.
Google Scholar
Pacuła J., 2020a, Kilka uwag o polskim socjolekcie przestępczym z okresu XVIII w. (glosa do informacji z „Gazety Warszawskiej” z 1778 r.), „Forum Filologiczne Ateneum” 8, s. 163–180.
Google Scholar
Pacuła J., 2020b, Leksyka dotycząca „najstarszego zawodu świata” w polskim socjolekcie przestępczym z XIX i początku XX wieku, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia Linguistica” 39, s. 129–152.
Google Scholar
Pacuła J., 2020c, Słownictwo związane z kradzieżą drobiu w polskim socjolekcie przestępczym z przełomu XIX i XX wieku, „Heteroglossia. Studia kulturoznawczo‑filologiczne” 10, s. 115–131.
Google Scholar
Pacuła J., 2021a, Garść słów z XVI‑wiecznego języka złoczyńców (glosa do artykułów Witolda Maisla [1956 r.] i Bogdana Walczaka [1993 r.]), „Prace Językoznawcze” XXIII, 1, s. 5–18.
Google Scholar
Pacuła J., 2021b, Słownictwo dotyczące kradzieży w polskim socjolekcie przestępczym – spojrzenie diachroniczne (leksyka wyekscerpowana z opowiadania Antoniego Langego „Fatum” z 1925 roku), „Slavia. Časopis pro slovanskou filologii” 3, s. 318–335.
Google Scholar
Rak M., 2016, Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” XXX, s. 133–145.
Google Scholar
Rieger J., 1996, Język polski dawnych Kresów Wschodnich. Studia i materiały, Warszawa.
Google Scholar
Seiffert I., 1992, Dawny dialekt miejski Lwowa. Część 1, Wrocław.
Google Scholar
Słuszkiewicz E., 1951, Dwa słowa o „szabrze” i o „talizmanie”, „Poradnik Językowy” 10, s. 7–12.
Google Scholar
Stępniak K., 1970, O kształt współczesnej gwary przestępczej, „Przegląd Humanistyczny” XIV, 1 (76), s. 149–157.
Google Scholar
Stępniak K., 1973, Polska gwara złodziejska, „Јужнословенски филолог. Повремени спис за словенску филологију и лингвистику” 30, 1–2, s. 203–209.
Google Scholar
Thiele A.F., 1842, Die jüdischen Gauner in Deutschland, ihre Taktik, ihre Eigenthümlichkeiten und ihre Sprache, Berlin.
Google Scholar
Tomaszewski J., Żbikowski A., 2001, Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa.
Google Scholar
Ułaszyn H., 1951, Język złodziejski, Łódź.
Google Scholar
Walczak B., 1993, Najstarszy polski słowniczek gwary złodziejskiej, „Kronika Miasta Poznania” 61, 1/2, s. 60–64.
Google Scholar
Wojtyka M., 2016, Od „chąśnika” do „kradzieżnika” – jak zmieniały się nazwy „złodzieja” na przestrzeni wieków, [w:] Bogactwo polszczyzny w świetle jej historii, t. 6, red. J. Przyklenk, W. Wilczek, Katowice, s. 109–118.
Google Scholar
Zajączkowski A., 1950, W sprawie wyrazu „szaber”, „Poradnik Językowy” 6, s. 10–11.
Google Scholar
Zimmermann C.W., 1847, Die Diebe in Berlin, Berlin.
Google Scholar
Zornickij A.V., 2012, Evrejskie ètimologii russkih ugolovnyh argotizmov i metodologičeskie trudnosti ih izučeniâ, „Novìtnâ fìlologìâ” 41, s. 63–79: [Зорницкий А.В., 2012, Еврейские этимологии русских уголовных арготизмов и методологические трудности их изучения, „Новітня філологія” 41, s. 63–79].
Google Scholar