Robbers about themselves – the history of thieves’ names in the criminal sociolect (on material from the 19th century)

Main Article Content

Jarosław Pacuła
https://orcid.org/0000-0002-9972-7925

Abstract

The article concerns the history of Polish criminal jargon. The author presented 68 names of thieves. He extracted linguistic material from 19th‑century texts, but some of the collected units are much older. The author presented the provenance of the names and characterized the material in formal and semantic terms. The author drew attention to the territorial diversity of names – their functioning in the speech of criminals operating in different partitions and their fate after the unification of various parts of Poland. Among the names discussed are, for example: andrus, klawiszarz, pajęczeniarz, szpringer, marwicher, jold.

Downloads

Download data is not yet available.

Article Details

How to Cite
Pacuła, J. (2023) “Robbers about themselves – the history of thieves’ names in the criminal sociolect (on material from the 19th century)”, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, (18), pp. 281–298. doi: 10.24917/20831765.18.20.
Section
Articles

References

ROZWIĄZANIE SKRÓTÓW
Google Scholar

AwU – Gorbač O., 2006, Arǵo v Ukraïnì, Lʹvìv: [Горбач O., 2006, Арѓо в Україні, Львів].
Google Scholar

Bań – Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I–II, Warszawa.
Google Scholar

Bm – [b.a.] Blatnaâ muzyka. Slovarʹ žargona prestupnikov. Izdanie upravleniâ ugolovnogo rozyska respubliki, Moskva 1923: [Блатная музыка. Словарь жаргона преступников. Издание управления уголовного розыска республики, Москва 1923].
Google Scholar

BmT – Trahtenberg V.F., 1908, Blatnaâ muzyka („žargon” tûrʹmy), Sankt‑Peterburg: [Трахтенберг В.Ф., 1908, Блатная музыка („жаргон” тюрьмы), Санкт‑Петербург].
Google Scholar

Br – Brückner A., 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
Google Scholar

DdG – Avé‑Lallemant F. Ch.B., 1858, Das deutsche Gaunerthum in seiner social‑politischen, literarischen und linguistischen Ausbildung zu seinem heutigen Bestande. Zweiter Theil, Leipzig.
Google Scholar

Die – Anton F.C., 1859, Wörterbuch der Gauner- und Diebessprache. Dritte verbesserte Auflage, Berlin.
Google Scholar

Esrj – Fasmer M.R., 1986, Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka, t. 1, tłum. O. Trubačev, Moskva: [Фасмер М.Р., 1986, Этимологический словарь русского языка, t. 1, tłum. О. Трубачев, Москва].
Google Scholar

Gau – Wolf S.A., 1956, Wörterbuch des Rotwelschen. Deutsche Gaunersprache, Mannheim.
Google Scholar

Gz – Estreicher K., 1867, Gwara złoczyńców, Warszawa.
Google Scholar

HoYL – Weinreich M., 1980, History of the Yiddish Language, Chicago–London.
Google Scholar

Jü – Weinberg W., 1973, Die Reste des Jüdischdeutschen. Zweite, erweiterte Auflage, Stuttgart–Berlin–Köln–Mainz.
Google Scholar

Jz – Estreicher K., 1859, Język złoczyńców, „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 12, s. 89–92; 13, s. 97–100; 14, s. 105–110.
Google Scholar

Knap – Cnapius G., 1621, Thesaurus polono‑latino‑graecus seu promptuarium lingua Latinae et Graece […], Cracoviae.
Google Scholar

Kpl – Jaworskij J., 1901, „Kumać po lembersku”. Przyczynek do słownika lwowskiej gwary złodziejskiej, „Lud. Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie” VII, s. 276–281.
Google Scholar

Llw – Hobzej N., Sìmovič K., Âstremsʹka T., Meuš‑Didik G., 2009, Leksikon lʹvìvsʹkij. Považno ì na žart, Lʹvìv: [Хобзей Н., Сімович К., Ястремська Т., Меуш‑Дидик Г., 2009, Лексикон львівський. Поважно і на жарт, Львів].
Google Scholar

Mz – Kurka A., 1896 (wyd. II – 1899, wyd. III – 1907), Słownik mowy złodziejskiej, Lwów.
Google Scholar

Rot – Kluge F., 1901, Rotwelsch, Quellen, und Wortschatz der Gaunersprache und der verwandten Geheimsprachen, Straßburg.
Google Scholar

SXVI – Mayenowa M.R., Pepłowski F., Mrowcewicz K., Potoniec P., Wilczewska K., Woronczakowa L. i in., 1966 –, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I–XXXVII, Wrocław–Warszawa.
Google Scholar

Sgw – Wieczorkiewicz B., 1996, Słownik gwary warszawskiej XIX wieku, Warszawa.
Google Scholar

SW – Karłowicz J., Kryński A.A., Niedźwiedzki W. (red.), 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa.
Google Scholar

SWil – Zdanowicz A., Szyszko M.B., Filipowicz J., Tomaszewicz W., Czepieliński F., Korotyński W., 1861, Słownik języka polskiego, Wilno.
Google Scholar

Sz – Estreicher K., 1903, Szwargot więzienny, Warszawa.
Google Scholar

Szł – Ziemba J.S., 1890, Przyczynek do słownictwa szwargotu złodziejskiego i kilka próbek poezji złodziejskiej w okolicy Dąbrowy Górniczej, „Wisła” 4, 1, s. 152–155.
Google Scholar

Sżp – Potapov S.M., 1927, Slovarʹ žargona prestupnikov, Moskva: [Потапов С.М., 1927, Словарь жаргона преступников, Москва].
Google Scholar

Trotz – Trotz M.A., 1744, Nowy dykcyonarz, to jest mownik polsko‑niemiecko‑francuski […], Lipsk.
Google Scholar

Wa – Popov V.F., 1912, Slovarʹ vorovskogo i arestantskogo âzyka, Kiev: [Попов В.Ф., 1912, Словарь воровского и арестантского языка, Киев].
Google Scholar

Wj – Klepsch A., 2004, Westjiddisches Wörterbuch. Auf der Basis dialektologischer Erhebungen in Mittelfranken. Band 1, Tübingen.
Google Scholar

WjL – Lebedev V., 1909, Slovarʹ vorovskogo âzyka, „Vestnik policii”, s. 22–24: [Лебедев В., 1909, Словарь воровского языка, „Вестник полиции”, s. 22–24].
Google Scholar

Żp – Ludwikowski W., Walczak H., 1922, Żargon mowy przestępców. „Błatna muzyka”. Ogólny zbiór słów gwary złodziejskiej, Warszawa.
Google Scholar

Żz – Udziela S., 1892, Żargon złodziejski we Lwowie (rękopis; cyt. za: M. Rak, 2016, Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” 30, s. 133–145).
Google Scholar

BIBLIOGRAFIA
Google Scholar

Altbauer M., 2003, Wzajemne wpływy polsko‑żydowskie w dziedzinie językowej, Kraków.
Google Scholar

Althaus H.P., 1963, Jüdisch‑hessische Sprachbeziehungen, „Zeitschrift für Mundartforschung” XXX, 2, s. 104–156.
Google Scholar

Bárczi G., Országh L., Balázsi J. (red.), 1992, .A magyar nyelv értelmező szótára, Budapest.
Google Scholar

Bliharski M., 1995, Slovoobrazovatelʹnoe gnezdo i frazeologizmy ot slova „blat” v sovremennom russkom âzyke [Блихарски М., 1995, Словообразовательное гнездо и фразеологизмы от слова „блат” в современном русском языке], [w:] Prace Językoznawcze. Tom 23: Zagadnienia ogólnojęzykoznawcze i slawistyczne, red. H. Fontański, Katowice, s. 65–70.
Google Scholar

Bondaletov V.D., 1980, Grečeskie zaimstvovaniâ v russkih, ukrainskih, belorusskih i polʹskih argo, „Ètimologiâ”, s. 64–79: [Бондалетов В.Д., 1980, Греческие заимствования в русских, украинских, белорусских и польских арго, „Этимология”, s. 64–79].
Google Scholar

Brzezina M., 1986, Polszczyzna Żydów, Kraków.
Google Scholar

Bykov V., 1994, Žargonoidy i žargonizmy v reči russkoâzyčnogo naseleniâ („Novye” slova i značeniâ v sovremennom russkom âzyke), „Rusistika” 1–2, s. 85–95: [Быков В., Жаргоноиды и жаргонизмы в речи русскоязычного населения („Новые” слова и значения в современном русском языке), „Русистика” 1–2, s. 85–95].
Google Scholar

Doroszewski W., 1948, O wyrazach „szaber”, „szabrować” i pokrewnych, [w:] tegoż, Rozmowy o języku, Warszawa, s. 93–101.
Google Scholar

Êrmolenko S. [Єрмоленко С.], 2021, The Category of disembodied proper names and linguistic‑cultural description of Ukrainian eponymy, with special reference to eponyms in „Leksikon Lʹvìvsʹkij” [„Лексикон Львівський”], „Slavia Orientalis” LXX, 3, s. 559–622.
Google Scholar

Garlicʹka T.S., 2014, Žargonna leksika âk lìngvìstičnij ì socìokulʹturnij fenomen mìsʹkogo movlennâ, „Naukovij vìsnik Mìžnarodnogo gumanìtarnogo unìversitetu. Ser. Fìlologìâ” I, 11, s. 17–20: [Гарлицька Т.С., 2014, Жаргонна лексика як лінгвістичний і со- ціокультурний феномен міського мовлення, „Науковий вісник Міжнародного гуманітарного університету. Сер. Філологія” I, 11, s. 17–20].
Google Scholar

Gnatûk V., 1896, Lìrniki. Lìrnicʹkì pìsnì, molitvi, slova, zvìstki ì t. p. pro lìrnikìv povìtu Bučacʹkogo, „Etnografìčnij zbìrnik” 2, s. 1–76: [Гнатюк В., 1896, Лірники. Лірницькі пісні, молитви, слова, звістки і т. п. про лірників повіту Бучацького, „Етнографічний збірник” 2, s. 1–76].
Google Scholar

Gorbač O., 1974, Pravoporušnicʹkì shìdnʹo‑ukraïnsʹkì argotizmi v dotičnih slovnikah ì v lìteraturì pered 1-oâ Svìtovo vìjnoâ, [w:] Zbìrnik na pošanu Ìvana Mìrčuka (1891–1961). Symbolae in memoriam Ioannis Mirtschuk (1861–1961), red. O. Kulʹčicʹkij, Monachium–Nowy Jork–Paryż–Winnipeg, s. 14–28: [Горбач О., 1974, Правопорушницькі східньо‑українські арготизми в дотичних словниках і в літературі перед 1-оя Світовоя війноя, [w:] Збірник на пошану Івана Мірчука (1891–1961). Symbolae in memoriam Ioannis Mirtschuk (1861–1961), red. О. Кульчицький, Monachium–Nowy Jork–Paryż–Winnipeg, s. 14–28].
Google Scholar

Górawski W., 1982, Słownik gwary lwowskiej, „Poradnik Językowy” 2, s. 111–117.
Google Scholar

Grabias S., 2019, Język w zachowaniach społecznych. Podstawy socjolingwistyki i logopedii, Lublin.
Google Scholar

Gračëv M.A, 2005, Ot Vanʹki Kaina do mafii, Sankt‑Peterburg: [Грачёв М.А., 2005, От Ваньки Каина до мафии, Санкт‑Петербург].
Google Scholar

Gračëv M.A, Mokienko V.M. (red.), 2008, Russkij žargon. Istoriko‑ètimologičeskij slovarʹ, Moskva: [Грачёв М.А, Мокиенко В.М. (red.), 2008, Русский жаргон. Историко‑этимологический словарь, Москва].
Google Scholar

Günther L., 1910, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XXXVIII, 3–4, s. 193–288.
Google Scholar

Günther L., 1912a, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XLVIII, 1–2, s. 1–31.
Google Scholar

Günther L., 1912b, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XLVIII, 3–4, s. 289–314.
Google Scholar

Günther L., 1913, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” LIV, 1–2, s. 148–192.
Google Scholar

Gutknecht Ch., 2014, Die geheimnisvolle Chonte. Woher das das jiddische Wort für ‘Hure’ stammt, darüber streiten die Experten, „Jüdische Allgemeine” 69, 36, s. 17.
Google Scholar

Habela J., Kurzowa Z., 1989, Lwowskie piosenki uliczne, kabaretowe i okolicznościowe do 1939 roku, Kraków.
Google Scholar

Jakubowska U., 1998, Mit lwowskiego batiara, Warszawa.
Google Scholar

Kania S., 1972, Grypsera, „Poradnik Językowy” 10, s. 597–602.
Google Scholar

Kirschner B., 1930, Vulgärausdrücke, [w:] Jüdisches Lexikon. Ein enzyklopädisches Handbuch des jüdischen Wissens in vier Bänden, t. 4, cz. 2, red. G. Herlitz, B. Kirschner, Berlin, s. 1254–1268.
Google Scholar

Królikowska S., 1975, O współczesnym słownictwie przestępców, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego – Nauki Humanistyczno‑Społeczne. Seria 1” 110, s. 55–77.
Google Scholar

Kurzowa Z., 1983, Polszczyzna Lwowa i kresów południowo‑wschodnich do 1939 roku, Warszawa–Kraków.
Google Scholar

Machnicka V., 2007, Ludzie i festy oraz frajerzy i cwele, czyli określenia osób w gwarze więziennej (na podstawie powieści „Zbrodnia i.…” Jerzego Trębickiego), „Conversatoria Linguistica” I, s. 29–37.
Google Scholar

Małocha A., 1994, Żydowskie zapożyczenia leksykalne w socjolekcie przestępczym, [w:] Język a kultura. Tom 10: Języki subkultur, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław, s. 135–170.
Google Scholar

Milewski S., 1971, Gwara przestępcza i jej przenikanie do języka ogólnego, „Poradnik Językowy” 2, s. 92–101.
Google Scholar

Milik J.T., 1947, Szaber, „Język Polski” XXVII, 1, s. 21–23.
Google Scholar

Młotek M., 1989, Gwara lwowska w pierwszym półwieczu XX wieku, Londyn.
Google Scholar

Okarinsʹkij V., 2016, Ândrus, antek, mahabunda ta inšì. Ukraïnsʹka ì lokalʹnì recepcìï subkulʹturi „batârìv” na tlì konstruûvannâ modernogo mìtu batârìv ì staroï marg̀ìnalʹnosti (druga polovina HÌH st.–1939 r.), [w:] Ukraïna – Êvropa – Svìt. Mìžnarodnij zbìrnik naukovih pracʹ. Serìâ: Ìstorìâ, mìžnarodnì vìdnosi. Vipusk 18, red. L.M. Aleksìêvecʹ, Ternopìlʹ, s. 215–237: [Окаринський В., 2016, Яндрус, антек, махабунда та инші. Українська і локальні рецепції субкультури „батярів” на тлі конструювання модерного міту батярів і старої марґінальности (друга половина ХІХ ст.–1939 р.), [w:] Україна – Європа – Світ. Міжнародний збірник наукових праць. Серія: Історія, міжнародні відносини. Випуск 18, red. Л.М. Алексієвець, Тернопіль, s. 215–237].
Google Scholar

Omecìnsʹkij O., 1983, Mova Ternopìlʹŝini, [w:] Šlâhami Zolotogo Podìllâ. Tom 2, red. G. Âvorsʹkij, Ternopìlʹ, s. 190–199: [Омецінський О., 1983, Мова Тернопільщини, [w:] Шляхами Золотого Поділля. Том 2, red. Г. Яворський, Тернопіль, s. 190–199].
Google Scholar

Oryńska A., 1991, Kategorie semantyczne leksyki języka potocznego i gwary więziennej, [w:] Język a Kultura. Tom 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. Bartmiński, Wrocław, s. 80–106.
Google Scholar

Pacuła J., 2020a, Kilka uwag o polskim socjolekcie przestępczym z okresu XVIII w. (glosa do informacji z „Gazety Warszawskiej” z 1778 r.), „Forum Filologiczne Ateneum” 8, s. 163–180.
Google Scholar

Pacuła J., 2020b, Leksyka dotycząca „najstarszego zawodu świata” w polskim socjolekcie przestępczym z XIX i początku XX wieku, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia Linguistica” 39, s. 129–152.
Google Scholar

Pacuła J., 2020c, Słownictwo związane z kradzieżą drobiu w polskim socjolekcie przestępczym z przełomu XIX i XX wieku, „Heteroglossia. Studia kulturoznawczo‑filologiczne” 10, s. 115–131.
Google Scholar

Pacuła J., 2021a, Garść słów z XVI‑wiecznego języka złoczyńców (glosa do artykułów Witolda Maisla [1956 r.] i Bogdana Walczaka [1993 r.]), „Prace Językoznawcze” XXIII, 1, s. 5–18.
Google Scholar

Pacuła J., 2021b, Słownictwo dotyczące kradzieży w polskim socjolekcie przestępczym – spojrzenie diachroniczne (leksyka wyekscerpowana z opowiadania Antoniego Langego „Fatum” z 1925 roku), „Slavia. Časopis pro slovanskou filologii” 3, s. 318–335.
Google Scholar

Rak M., 2016, Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” XXX, s. 133–145.
Google Scholar

Rieger J., 1996, Język polski dawnych Kresów Wschodnich. Studia i materiały, Warszawa.
Google Scholar

Seiffert I., 1992, Dawny dialekt miejski Lwowa. Część 1, Wrocław.
Google Scholar

Słuszkiewicz E., 1951, Dwa słowa o „szabrze” i o „talizmanie”, „Poradnik Językowy” 10, s. 7–12.
Google Scholar

Stępniak K., 1970, O kształt współczesnej gwary przestępczej, „Przegląd Humanistyczny” XIV, 1 (76), s. 149–157.
Google Scholar

Stępniak K., 1973, Polska gwara złodziejska, „Јужнословенски филолог. Повремени спис за словенску филологију и лингвистику” 30, 1–2, s. 203–209.
Google Scholar

Thiele A.F., 1842, Die jüdischen Gauner in Deutschland, ihre Taktik, ihre Eigenthümlichkeiten und ihre Sprache, Berlin.
Google Scholar

Tomaszewski J., Żbikowski A., 2001, Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa.
Google Scholar

Ułaszyn H., 1951, Język złodziejski, Łódź.
Google Scholar

Walczak B., 1993, Najstarszy polski słowniczek gwary złodziejskiej, „Kronika Miasta Poznania” 61, 1/2, s. 60–64.
Google Scholar

Wojtyka M., 2016, Od „chąśnika” do „kradzieżnika” – jak zmieniały się nazwy „złodzieja” na przestrzeni wieków, [w:] Bogactwo polszczyzny w świetle jej historii, t. 6, red. J. Przyklenk, W. Wilczek, Katowice, s. 109–118.
Google Scholar

Zajączkowski A., 1950, W sprawie wyrazu „szaber”, „Poradnik Językowy” 6, s. 10–11.
Google Scholar

Zimmermann C.W., 1847, Die Diebe in Berlin, Berlin.
Google Scholar

Zornickij A.V., 2012, Evrejskie ètimologii russkih ugolovnyh argotizmov i metodologičeskie trudnosti ih izučeniâ, „Novìtnâ fìlologìâ” 41, s. 63–79: [Зорницкий А.В., 2012, Еврейские этимологии русских уголовных арготизмов и методологические трудности их изучения, „Новітня філологія” 41, s. 63–79].
Google Scholar